PRVI ISELJENICI U JUŽNOJ AMERICI “Nogu povukli” pomorci iz Boke i Dalmacije

Share

Tweet

Share

Share

Email

Comments

Nekih pouzdanih podataka o seobi Srba u Južnu Ameriku, počev od osamdesetih godina prošlog veka do danas, gotovo i nema. Zbog toga se svi napisi o iseljenicima srpskog porekla u latinskom delu Amerike, južno od Rio Grande, zasnivaju samo na procenama.

Useljavanje Srba u Južnu Ameriku poćelo je krajem prve polovine XIX veka (Dahl, 1974), nakon što su zemlje ovog dela sveta stekle nezavisnost. Gotovo da nema bitnije razlike izmedju naseljavanja Severne i Južne Amerike (Misovich, 1993), izuzev u tome sto je doseljavanje u Severnu Ameriku počelo nesto ranije i što je bilo intenzivnije od naseljavanja južnog dela američkog kontinenta. Prvi doseljenici sa prostora bivše Jugoslavije bili su mornari, iz Boke Kotorske i Dalmacije, koji su na brodovima, pod raznim zastavama, stigli do južnoamerickih obala. Na tlo Južne Amerike prvi je stupio Dubrovčanin, Brazilije Braseljich (Misovich, 1993). I većina mornara koji su doplovili u gradove Perua, Argentine, Čilea i Urugvaja bili su iz Dalmacije, iz Dubrovnika, posebno moreplovci koji su navigacione veštine stekli u Pomorskoj školi u Perastu i na brodovima čuvenih bokeljskih kapetana (Misovich, 1993). Neki od njih učestvovali su i u borbama za oslobodjenje Argentine (Soldatich, 1948). Medjutim, tek krajem prošlog veka brojniji iseljenici sa Jadranske obale počeli su da se doseljavaju u Argentinu i Čile, a veće grupe dolaze posle Prvog svetskog rata, kada su SAD uvele godišnje kvote za useljenike i kada je ograničavan njihov ulazak u SAD.

Srbi sa Jadranske obale, bokeljski i dalmatinski mornari, iskrcali su se prvo u Buenos Ajresu (Dahl, 1974), jer su kao mornari i kapetani tražili zaposlenje duž južno-američkih reka i obala. Jedan od tih bokeljskih mornara, koji je kao doseljenik živeo u Argentini, bio je kapetan Milos Vukasovich (1842-1908). On je 1870. godine osnovao parobrodsko drustvo “La Platense”, u Buenos Ajresu, koje je postalo jedno od najjačih u Južnoj Americi. Vukasovich je bio iskusan pomorac i dobar pomorski privrednik, ali se bavio i naukom. Projektovao je nove brodove za svoju kompaniju i za druge firme. Pored toga, obavljao je i značajne diplomatske funkcije. Bio je dugo godina počasni generalni konzul Crne Gore u Argentini i generalni konzul ruske vlade u Argentini. Za zasluge za razvoj diplomatskih i trgovinskih veza izmedju Argentine i Rusije, ruski car ga je odlikovao ordenom Svetog Stanislava, s pravom naziva “kavalijer”. Za zasluge koje je učinio za rodnu Crnu Goru i Crnogorce koji su se u njegovo vreme doselili u Argent inu, knjaz Nikola mu je odao veliko priznanje, a kada je 1906. godine boravio na Cetinju, Knjaz mu je ponudio da bude ministar spoljnih poslova Crne Gore. Kapetan Vukasovich nije tu ponudu prihvatio (Misovich, 1993).

Krajem XIX veka, u Južnu Ameriku dolazi veći broj iseljenika sa južnoslovenskih teritorija i naseljavaju se u Rosariju, u drzavi Santa Fe. Sve do početka Prvog svetskog rata njihov broj nije bio veliki. Argentinski popis iz 1914. godine identifikuje 316 Srba, 1.575 Crnogoraca i 38.123 austrougarskih doseljenika, medju kojima je verovatno najvise bilo Hrvata, Slovenaca, ali takodje i Srba. Razume se, najpre Prvi svetski rat, a kasnije ekonomska recesija ograničila je priliv doseljenika sa naših teritorija. Medjutim, već 1939. godine blizu 50.000 lica poreklom iz Jugoslavije zivelo je samo u Buenos Ajresu (Dahl, 1974). Inače, za tu godinu procene pokazuju da je u Argentini bilo oko 80 hiljada lica poreklom iz Jugoslavije (Bozovich, 1968), više nego sto ih je bilo u Kanadi.

Za vreme Drugog svetskog rata, medju iseljenicima se razvijao patriotski antifašisticki pokret, uprkos izvesnoj izolovanosti i nedovoljnoj povezanosti s akcijama iseljeništva u SAD i sklonosti argentinske vlasti i vlada drugih latinskoamerickih zemalja da otvoreno saradjuju sa silama Osovine. Srpski iseljenici su se okupljali na platformi Jugoslovenske narodne odbrane, koja je ranije bila pod izrazitim uticajem režima predratne Jugoslavije i zastupala “jugoslovenski unitarizam”.

Jugoslovensko iseljavanje u Argentinu je nastavljeno, istina u manjem obimu, i posle Drugog svetskog rata. Posle 1945. godine ono se svelo na useljavanje politicke emigracije i raseljenih lica. Taj broj nije bio tako veliki, kao sto je bio slučaj, na primer, sa prilivom raseljenih lica u SAD i Kanadu. U periodu izmedju 1947. i 1957. godine u Argentinu je uslo najmanje 14.200 emigranata iz Jugoslavije. Od tog broja 9.600 uselilo se 1947. i 1948. godine. Prema rezultatima popisa 1947. godine, 29.164 lica se i zjasnilo da je poreklom iz Jugoslavije, a prema popisu stanovnistva 1960. godine ta cifra je dostigla zbir od 36.661. Medjutim, iseljenicki listovi i druge procene sugerisu zakljucak da je broj iseljenika i njihovih potomaka znatno vechi i da prelazi 100.000, od kojih je oko 10% doslo u Argentinu nakon 1945. godine (Dahl, 1974). U to vreme, dve političke ličnosti, koje su pre i u toku Drugog svetskog rata bile značajne u Jugoslaviji, Milan Stojadinovich i Ante Pavelich, našle su utociste u Argentini.

Činjenica je da je jugoslovenski iseljenički pokret, kako u Severnoj tako i u Južnoj Americi, naročito početkom XX veka, bio pod velikim uticajem Jugoslovenskog odbora iz Londona. To je imalo za posledicu snažan razvoj jugoslovenstva medju našim iseljenicima kao protivteža “Austrijakiji”, koja je inače bila dominantna u Južnoj Americi. Pred Prvi svetski rat od 2.598 iseljenika sa prostora bivše Jugoslavije, njih 59% se izjašnjavalo kao Hrvati, 27% kao Austrijanci, a 14% kao Dalmatinci, Dubrovčani, Bokelji, Crnogorci i Srbi. Prema nalazima LJubomira Antića (1987), prvi znaci stvaranja Jugoslovena primećeni su 1914. godine na skupovima Hrvata, Srba i Crnogoraca u Buenos Ajresu, kada je odbijen zahtev za mobilizaciju nasih iseljenika. Dokaz o jačanju grupacije Jugoslovena, koju Antich karakteriše kao aktivnu manjinu, može se naći u uspesnom prikupljanju materijalne pomoći u iznosu od 3,3 miliona dinara. Pomoć je upućena srpskim zarobljenicima, crnogorskom i srpskom Crvenom krstu i jugoslovenskoj siročadi. Antiaustrijski, ali i projugoslovenski bile su orijentisane i iseljenicke novine “Sloboda”, “Domovina”, kao i “Jugoslavija” i “Jugoslovenska drzava”, inače glasila Jugoslovenske narodne odbrane. Srbi i Crnogorci su u takvom jugoslovenstvu našli dobro nacionalno utočiste, koje im je omogućavalo da iskažu svoj kulturni identitet. U Južnoj Americi, srpski je u jugoslovenskoj koloniji bio službeni jezik, a pesma “Tamo daleko” zvanična iseljenička himna. Uostalom, i sama misao vodilja koja je bila i politicki program JNO, izrečena na kongresu u Antofagasti (Cile) 1916. godine glasila je: “Srbi-Hrvati-Slovenci zajedničkim imenom Jugosloveni, jedan su narod!”

Na kraju Prvog svetskog rata, Jugoslovenska narodna odbrana imala je 65 ogranaka sa pet hiljada članova u Južnoj Americi, od ukupno 50.000 jugoslovenskih iseljenika. Od toga se za 2.000 ljudi, medju njima stotinak Crnogoraca i Srba, moglo reći da su imućni. Najuticajniji medju njima bio je svakako “padrone” Pasko Baburica. On je još 1914. godine u svom izveštaju Ljubi Jovanoviću, ministru spoljnih poslova Kraljevine Srbije, pisao da “naša kolonija sa ženama i decom broji 1.200 dusa”. Podeljena je na manjinu, bogataše, koji su anacionalni i većinu, siromahe, koji su nacionalni. Prvi su “svesna kolonija”, koja je davala pare za jugoslovenstvo i Jugoslovenski odbor u Londonu (45 miliona dolara), a drugi su samo narod.

Crnogorci i Srbi bavili su se ponajvise stočarstvom, šumarstvom, trgovinom i nešto malo industrijskim poslovima. Neki od njih su iz Otadžbine krenuli u Južnu Ameriku kao ugledni trgovci. Kada je, na primer, Vasilije Vasiljevich, jos 1537. godine, iz Sevilje krenuo u Peru, imao je uz sebe preporuke španske vlasti i robu vrednu hiljadu zlatnih dukata.

U kasnijim periodima, naročito posle Drugog svetskog rata, Crnogorci i Srbi su se sporadično useljavali u Južnu Ameriku. Od srpskih politicara 1949. godine u Argentinu se iz izbeglištva na Mauricijusu, uselio Milan Stojadinovich, premijer u Kraljevini Jugoslaviji. Dve godine kasnije, Stojadinovich je pokrenuo list “El Economista”, u kome je saradnik bio i slavni pisac Miloš Crnjanski. Kako Južna Amerika sredinom XX veka nije uspela da značajnije ojača svoj ekonomski položaj, to područje nije vise privlačilo evropske, pa ni crnogorske i srpske migrante. I pored toga što nije bilo masovnog priliva novih doseljenika, jugoslovenska, odnosno srpska i crnogorska kolonija na “zelenom” kontinentu očuvala je koliko-toliko nacionalni duh.

Sredinom šezdesetih godina zaustavljen je dalji priliv iseljenika u Južnu Ameriku zbog, pre svega, visokog rasta stanovništva u regionu, smanjenja ekonomskih mogućnosti brzeg razvoja latinskoameričkog društva i implikacija vezanih za politicke i socijalne prevrate. U to vreme, broj iseljenika sa teritorije Jugoslavije i njihovih potomaka je procenjen (Dahl, 1974) za: Argentinu 130.000, Boliviju 3.500, Brazil 40-45.000, Cile 20-25.000, Kolumbiju 200, Ekvador 200, Paragvaj 500, Peru 1.000, Urugvaj 3.900 i Ve necuelu 2.500.

Prema tome, procene pokazuju da je oko 250.000 lica poreklom iz bivše Jugoslavije. Velika većina je hrvatskog porekla, a na Srbe i Crnogorce otpada do 20% ukupnog broja. Najbrojnije srpske etničke zajednice su u Argentini. Prema nekim procenama (Bozovich, 1968), sredinom šezdesetih godina u Južnoj Americi je živeo znatan broj Srba i Crnogoraca, i to u: Argentini 6.000; Čileu 1.500; Venecueli 2.000; Brazilu 2.000 i ostalim zemljama 8.000.

Isto tako, sredinom šezdesetih godina u Južnoj Americi je bilo šest crkveno-školskih odbora, ali su imali samo jednog sveštenika (Bozovich, 1968). Parohije Srpske pravoslavne crkve i crkvene odbore u Južnoj Americi direktno administrira srpski Patrijarh iz Beograda.

Argentina

Argentina je u proslosti bila izrazito imigraciona drzava, najvise zbog slabe naseljenosti velikih povr-sina obradive zemlje. Sve dok nisu okoncani gradjanski sukobi 1853. godine, ova zemlja je bila nestabilna za doseljavanje i dok nije donet novi Ustav koji je podstakao useljavanje, nije se statisticki govorilo o novim ziteljima Argentine. Ali, zato je od 1857. godine do 1908. u Argentinu doslo cak 4,2 miliona ljudi. Od južnoslovenskih naroda na listi doseljenika našli su se i Crnogorci – 300, Srbijanci – 21, ali i mnogi Srbi iz Austro-Ugarske – oko 500. Argentinski imigracioni zakon, shodno Ustavu, davao je strancima “veliku slobodu i široke mogućnosti – sva civilna prava gradjanina, bez obaveze da prihvate argentinsko drzavljanstvo” (Antich, 1987).

Izaslanik Jugoslovenskog odbora iz Londona, gospodin Micha Mićić je u svojim izveštajima 1914. godine zabeležio da su se naši iseljenici mogli podeliti na dve grupe: jedni su živeli u samom Buenos Ajresu, a drugi su bili rasuti po unutrašnjosti Argentine. U glavnom gradu uspešni su bili samo brodovlasnici, braća Nikola i Miho Mihanovich i par ljudi njima privrženih, jer su kod braće bile koncentrisane konzularne obaveze, ali i privilegije Beča. Uprovinciji, srpski doseljenici su bili poljoprivrednici, najviše u okolini Santa Fea i Patagoniji, gde su se bavili stočarstvom. Zbog velike udaljenosti taj srpski “puk” nije mogao značajnije da učestvuje u radu jugoslovenske kolonije.

Prva drustva u kojima su se okupili Crnogorci, Srbi, Hrvati, Slovenci, nastala su onog trenutka kada su 1878. godine shvatili da che samoorganizovanjem najbolje pomochi sebi. UArgentini je te godine niklo austrougarsko drustvo uzajamne pomochi i to pod patronatom Nikole Mihanovicha. Don Mihanovich je bio osnivac argentinske trgovacke mornarice. Testamentom je odredio da njegova kucha, posle njegove smrti (1929), postane jugoslovenska ambasada.

Nacionalno svesni iseljenici, koji nisu zeleli mecenstvo Beca, tri godine kasnije formirali su uBuenos Ajresu svoje Slavjansko drustvo uzajamne pomochi. U okviru drustva otvorena je i citaonica “Spavajuchi lav”, iz cije je direkcije nastao i prvi juznoamericki iseljenicki list “Iskra slavjanske slobode”. Pocasni predsednik ovog drustva bio je Milos Vukasovich, inace pomorski kapetan, a sekretar njegov brat Bozo Vukasovich (“Vjesnik”, 1982). Samo drustvo, kao i list vrlo brzo su nestali sa iseljenicke polit icke scene. Medjutim, umesto njega, vech 1900. u Argentini je formirano novo Slavjansko drustvo, a osam godina kasnije i Drustvo iseljenih Jugoslovena za materinsku rec. Udruzeni iseljenici su u predgradju glavnog grada podigli i Jugoslovenski dom, u kome je pune trideset i tri godine radila i folklorna sekcija “Jorgovan”. Ta jugoslovenska kucha pocela je da se zida 1939. a zavrsena je 1941. godine. Za srpske doseljenike najznacajniju ulogu imao je Glavni odbor za pripomoch Crvenog krsta srpsko-crnogorskog, koji je poceo sa radom u Rosariju 1912. godine, kao i Jugoslovenski dom. Nosilac tog posla bio je pred-sednik Doma i folklornog drustva, stari Banachanin i Beogradjanin, gospodin Milorad Vujicich.

Medju uglednim i starijim crnogorskim iseljenicima u Argentini pominje se cesto familija Radonjich, koja vodi poreklo iz Njegusa. Radonjichi su dosli u Buenos Ajres jos 1870. godine. Prvi medju njima afirmisao se Dusan Radonjich, koji je postao ugledan biznismen i direktor lista “El economista”. Bio je zet Milana Stojadinovicha. Sin Dusana Radonjicha, Huan Radonjich, danas je poznati argentinski politicar, a njegova cherka Vanesa Radonjich je sa sesnaest godina 1986. godine postala argentinska kraljica lepo te. Argentinci pamte i Huana Vuceticha, kriminalistickog inspektora koji je izmislio daktiloskopiju. Mile Kovacevich je vlasnik velike farme sa tridesetak hiljada ovaca, a Dragomir Kostich ugledan srpski emigrant i utemeljivac Srpske pravoslavne crkve u Argentini (“Pogledi”, 1993).

Temelji pravoslavlja u Argentini postavljeni su medju srpskim iseljenicima tek iza Drugog svetskog rata. Prva crkveno-skolska opstina, cije je sediste bilo u privatnoj kuchi jednog doseljenika, bila je prethodnica Svetosavskom hramu u Buenos Ajresu. Inicijativu je dao prota Radojica, zajedno sa predsednikom opstine Jovanom Vuckovichem i parohijanima dr Borom Avramovichem i porodicama Babich, Marjanovich, Radis, Radich. Podrsku su dali i otac Dositej, zatim episkop Mitrofan i Patrijarsija iz Beograda, tako d a je crkva Svetog Save pocela da se zida 1987. godine. Novi hram je kopija crkve kralja Milutina iz manastira Studenica. Njegov paroh je jerej Sava Bosanac.

Posle Drugog svetskog rata, srpski iseljenici u Argentini formirali su i Srpsko kulturno drustvo Sveti Sava, koje je vodio Drago Vukojcich. U provinciji Santa Fe danas radi i Jugoslovenski pravoslavni centar, ciji je predsednik Mitar Gvozdenovich, dok Jugoslovensko drustvo “Njegos” vodi Danilo Markovich.

Prvu i jedinu zvanicnu posetu jugoslovenskoj, a i srpskoj koloniji u Argentini predstavnici bivse SFRJ ucinili su 1988. godine. Medjutim, veze zvanicnog Beograda s Argentinom su i posle te posete pa sve do danas ostale slabe i povremene. To, medjutim, ne znaci da su argentinski Srbi i Crnogorci zaboravili Otadzbinu, vech su se devedesetih godina aktivno ukljucili u slanje humanitarne pomochi, ali i u medijske okrsaje sa tamosnjim novinskim i televizijskim redakcijama. Veoma je aktivan u tome bio Dragomir Ko stich, sekretar crkveno-skolske opstine Sveti Sava u Argentini.

Cile

U Cile su se, najpre, doseljavali Bokelji – moreplovci (Misovich, 1993). Pominje se ime Petra Zambelicha (moreplovac i istrazivac), koji je tragicno nestao 1907. godine. Medjutim, znacajnije useljavanje u Cile odvijalo se, pre svega, preko starih doseljenika – Paska Baburice (1875-1941), Frana Petrinovicha (1882-1951) i Lukinovicha, koji su uspeli da koncentrisu u svoje ruke celu proizvodnju salitre (u provinciji Antofagaste), pa su doseljenici sa jugoslovenskih prostora kod njih lako nalazili zaposlenje i dobijali pocetni kapital kojim su ulazili u trgovinu (Soldatich, 1948). Baburica, Petrinovich i Lukinovich su prosirili proizvodnju u dvadesetak fabrika, proizvodechi oko pola miliona metrickih centi mesecno (Kolin, 1921). Druga po velicini i kolicini proizvodnje firma bila je u rukama brache Mitrovich, takodje u provinciji Antofagaste. U ovoj provinciji pominje se i trgovina luksuznom robom “La Serbia”.

Jugoslovensko, a time i srpsko iseljenicko skolstvo pojavljuje se u Cileu tek za vreme Prvog svetskog rata, jer je 1916. godine u Antofagasti otvorena Jugoslovenska mesovita “pucka” skola. Godinu dana kasnije Jugoslovenska skola je pocela sa radom i u Punta Arenasu. Pocasni predsednik Skolskog vecha bio je Crnogorac Ivan Ivanovich, a ucitelj Petar Gasich. Ivanovich je jos 1872. godine dosao sa Braca u ovaj grad udaljen 1.200 kilometara od Santjaga de Cile. Bio je prvi predsednik Slavjanskog pripomochnog dru stva 1894. godine uAntofagasti (“Politika ekspres”, 1987).

Osnivac skola, koje su imale i vrtich, bila je Jugoslovenska narodna odbrana, a finansijeri sami iseljenici. U prvi razred tih godina upisano je bilo 110 djaka. U to vreme u Cileu je zivelo do pet hiljada Jugoslovena, najvise Dalmatinaca, ali i Crnogoraca i Srba poreklom juzno od Omisa i sa ostrva Brac. Dve trechine njih zivelo je u ova dva grada, a sama Antofagasta je imala 1.200, a Punta Arenas 2.500 jugoslovenskih iseljenika. Oni su bili okupljeni oko ogranka JNO “Petar Petrovich Njegos” (sa 244 clana) i “Dalmacija”, Slavjanskog pripomochnog drustva i listova “Sloboda”, “Male novine” i “Domovina”. Pod uticajem JNO u Valparaisu je 1914. godine osnovan i Slavjanski Crveni krst, koji je zapravo bio ispostava Crvenog krsta Srbije, pa je medju iseljenicima hrvatskog i jugoslovenskog opredeljenja dolazilo povremeno do nesuglasica, zato sto se pomoch slala iskljucivo u Srbiju i Crnu Goru. Da bi se taj spor prevazisao u Antofagastu je 1918. godine morao da dodje licno Milan Marjanovich, predsednik Jugoslovenskog o dbora iz Londona.

Crnogorci i Srbi dosli su u Ognjenu zemlju, na rog Juzne Amerike, privuceni pricama o zlatu. U Punta Arenasu i danas postoji muzej Jugoslovenskog pripomochnog drustva, koji je osnovan 1900. godine, a ciji je simbol bio lik Kosovke devojke i Pavla Orlovicha. Groblje Pomparnas cuva zivotne price mnogih od tih ljudi. Na ploci Pedra Kusanovicha Salamunicha isklesani su stihovi pesme “Tamo daleko”. Pedro Pavlovich se secha da je njegov deda dosao u Cile iz Metkovicha, a gauco Drago Markovich istice da u ovoj zem lji svi jugoslovenski iseljenici slave srpski Novu godinu. Porodica Nikole Jankovicha iz sela Babija kod Niksicha krenula je u pecalbu jos pre dve stotine godina i dosla u malo selo Mederijaga da se bavi stocarstvom. Folklorno drustvo “Njegos” ih vech decenijama drzi na okupu, da ne zaborave svoju veru, obicaje i jezik. U mestu Porvenir, mnogi Cileanci govore srpski, a na lokalnim saobrachajnim znacima stoji obavestenje: Jugoslavija 18.622 kilometra.

Medju nasim ljudima koji su se uspeli visoko na drustvenoj lestvici u Cileu, valja pomenuti Dragu Pesuticha, direktora Banke de Cile, Stanislava Karelovicha-Kirigina, vlasnika lista “La Prensa Austral”, Simona Carevicha, industrijalca, Marka Beovicha, suvlasnika rudnika zlata i bakra. Radomiro Tomich je svojevremeno bio kandidat za predsednika Republike, dr Mateo Martinich je direktor Instituta za istoriju, a Toma Martinich, direktor Radija. Valjevac Vojislav Pavichevich, znan kao “Gospodin Gigi”, je najvec hi proizvodjac sapuna u Cileu i vlasnik firme “Sinabon”. A Crnogorac Karlos Gonzales Jaksich je bio cileanski kongresmen i gradonacelnik Punta Arenasa.

Brazil

I Brazil je pruzio utociste jednom broju srpskih iseljenika. Iako su prvi iseljenici stigli u ovu zemlju jos krajem proslog veka, vecha grupa se doselila u periodu izmedju 1922. i 1925. godine. Tacnije, jedna grupa od oko 2.000 iseljenika stigla je u Brazil 1922. godine. Medju njima je najvise ljudi bilo iz Istre i slovenackog primorja. Vechina njih su bili gradjevinski radnici koji su se zaposlili u drzavi Sao Paulo. Godine 1924-25. stigla je druga grupa sa ostrva Korcule, iz Blata i Vela Luke, a potom iz Vojvodine (Soldatich, 1948). Sudechi po mnogo cemu, mali je broj Srba bio medju ovim doseljenicima. U Sao Paulu se pominje Aleksandar Miletich, iz Cacka, koji je posedovao nekoliko firmi – fabriku tekstila, moderan hotel i niz drugih poseda (Misovich, 1993).

Masovna imigracija belaca i Evropljana u Brazil zapocela je tek sredinom XIX veka kao su doneti vrlo povoljni zakoni. Useljenici su dobijali besplatan parobrodski prevoz, a i vrlo jeftinu zemlju. Za razliku od ostalih drzava Juzne Amerike u koje su se doseljavali pojedinci, uglavnom muskarci kao radna snaga, Brazil je insistirao na porodicama. Do polovine XIX veka u ovu zemlju se uselilo cak 4,5 miliona Evropljana, a time i zitelja sa prostora bivse Austro-Ugarske i Jugoslavije. Tome je posebno doprinela ci njenica da je prva brazilska carica Marija Leopoldina bila becka princeza. Po njenoj izricitoj zelji jos 1823. godine omogucheno je doseljavanje podanika Beca u Brazil. Tako su u oblast oko Rio de Zaneira poceli da stizu i Dalmatinci, Hercegovci, Crnogorci i Srbi (Antich, 1988).

Putopisci Mirko i Stevo Seljan procenjuju broj useljenih Slovena u Brazil sve do 1914. godine beznacajnim. Prema zvanicnoj statistici tek 1920. godine je u Rio de Zaneiru bilo 8.794 Jugoslovena. Taj broj, prema Jozefu Velikonji, do 1940. dostize deset hiljada, dok Nebojsa Travica 1932. ceni da je u Brazilu 40.000 nasih ljudi. Srpski doseljenici su cinili jedva deset odsto clanova ove jugosloveneske kolonije.

Crnogorci i Srbi su, medjutim, aktivno ucestvovali u organizovanju drustvenog zivota brazilskih Jugoslovena, od 1903. godine kada je stvoren Jugoslovenski tamburaski zbor iz kojeg je kasnije izrastao i Jugoslovenski soko, a i ogranak Jugoslovenske narodne odbrane “Rijeka”. U njihovom rukovodstvu bili su, na primer, Stevo Seljan, Bozo Draganich i Djuro Sekulich, pa bracha Kraljevich i Bosnjak. Nasi iseljenici bili su nacionalno prvi priznati uBrazilu, jer su se, i pored zabrane otvaranja jugoslovenskog konz ulata, najbolje organizovali. Do Prvog svetskog rata u Rio de Zaneiru radio je Jugoslovenski centar, dok su u Sao Paulu bili Jugoslovenski narodni dom i Klub jugoslovenskih zena, kao i Jugoslovensko potporno drustvo. Prva pomoch NOB-u upuchena je 1945. godine, iako je Brazil bio diktatorska zemlja. Prema sluzbenim podacima SFRJ u Brazilu je bilo 60.000 Jugoslovena. Najvise ih je bilo zaposlenih u industriji i zanatstvu – 31%, komunalnim delatnostima – 26%, trgovini i ugostiteljstvu – 15% i poljoprivredi sam o 8%.

Sluzbenih podataka o Crnogorcima i Srbima u statistici Brazila 1988. nije bilo, jer su bili utopljeni u Jugoslovene i delili su njihovu sudbinu. Poslednjih tridesetak godina okupljeni su uDrustvu prijatelja Jugoslavije, koje je vodila u Sao Paulu profesor istorije Norma Marinovich-Doro. Drustvo je imalo folklornu sekciju, biblioteku, svoj klub, ali je posle raspada SFRJ zbog nacionalne netrpeljivosti clanova prestalo sa radom. U brazilskoj javnosti, medju srpskim iseljenicima, poznat je profesor lingvistik e dr Aleksandar Stefanovich iz Subotice, Aleksandar Miletich, biznismen i dobitnik nagrade grada Sao Paulo. Dusan Petrovich je industrijalac i poseduje fabriku bicikala i namestaja. Svi oni su poznati i u Jugoslaviji, jer su vech pokusavali da sa Beogradom ostvare privrednu saradnju.

Bolivija

U Boliviju su nasi doseljenici, od kojih je najvechi broj bio sa dalmatinskih ostrva, dolazili iz Cilea uperiodu izmedju dva svetska rata, kada su Baburica, Petrinovich i Lukinovich prodali svoje rudnike salitre, pa je jedan deo nasih ljudi, koji je za njih radio i imao nesto ustedjevine, ostao bez posla i iselio se u Boliviju, gde je ulozio novac utrgovinu, ostajuchi tamo do danasnjih dana. Bivsi ambasador SFRJ u Boliviji, Aleksandar Demajo, pored ostalog pise (1991) i sledeche:

“U La Pazu je ziveo nas iseljenik iz Crne Gore, iz Rijeke Crnojevicha, Cvetko-Cezar Petrinovich. Bavio se izgradnjom puteva, imao je jedno od najvechih bolivijskih gradjevinskih preduzecha za niskogradnju, zajedno sa svojim vrednim sinovima. Bio je uzor poslovne upornosti i marljivosti, tokom celog zivota u Boliviji u koju je posle Prvog svetskog rata dosao kao mladich. Ozenio se Crnogorkom iz cetinjske porodice Raznatovich.”

Gradjenjem puteva i mostova i na visinama preko 4.500 metara bavili su se najvise Crnogorci, sto nije nelogicno kad se uzmu u obzir slicnosti izmedju opasnih crnogorskih puteva i terena u Boliviji. U istoriju gradnje puteva u bolivijskim Andima ugradjena su i crnogorska imena Dabetich, Raznatovich, Selich, Kostich…(Demajo, 1991). Medju uspesnim gradjevinarima pominje se i Vladimir Popovich iz Beograda koji je dosta gradio upravo u La Pazu (Misovich, 1993). Razume se, nasi ljudi u Boliviji su se bavili i d rugim delatnostima, narocito trgovinom i hotelijerstvom. Oni su ziveli uglavnom u La Pazu, Kocabambi i Oruru.

Urugvaj

U Urugvaj su se Srbi doseljavali, uglavnom, posle Prvog svetskog rata. Srpski iseljenici su poticali iz Hercegovine. Gotovo su svi stizali u Montevideo i u njegova industrijska predgradja. Zaposljavali su se u industriji mesa, gradjevinarstvu, a manji broj se okrenuo poljoprivredi.

Nasih ljudi ima najvise u Oruru, Uniju i Potosiju, a nesto malo i u Montevideu. Jugoslovenskih iseljenika ima do dve hiljade, od cega su oko 90% Hrvati. Crnogorci i Srbi su se okupljali oko Jugoslovenskog doma i folklornog drustva “Bratstvo”.

Peru

U Peruu je takodje ziveo jedan broj srpskih iseljenika koji se bavio uglavnom trgovinom. Vechina je zivela u glavnom gradu Limi i njegovoj okolini. Milan Petkovich, iz Boke Kotorske, osnovao je 1906. godine Slavjansko dobrotvorno drustvo. Zajedno sa potomcima, Jugoslovena u Peruu ima do pet hiljada. Sem Lime, nastanjeni su i u Kalau i Kero de Pasku. Danas su to imuchni ljudi. Srbi i Crnogorci su godinama ziveli zajedno sa Hrvatima, pa je logicno bilo i da postanu clanovi drustva “Dubrovnik”, ciji je predsed nik Ivan Orlich Maracich, a blagajnik Milan Milojevich. Pored njih dvojice, ugledni biznismen i Srbin je i Dragi Nestorovich, industrijalac mesa, koji je vech dolazio u Beograd. Nasi iseljenici u Juznoj Americi su prvu organizaciju Drustvo slavjansko od dobrocinstva stvorili bas u Peruu 1871. godine. Iz njega je 1906. godine izniklo u Kalau i Slavjansko dobrotvorno drustvo, ciji su clanovi bili doseljenici Crnogorci i Srbi.

Venecuela

U Venecueli gotovo da preovladjuju iseljenici srpskog porekla, mada ima i Hrvata i Slovenaca (Misovich, 1993). Rade razne poslove, najcesche u industriji. Ima Srba i sitnih preduzetnika, zanatlija, trgovaca i ugostitelja, ali ima, medjutim, i profesora, lekara, arhitekata, slikara i drugih. Veoma poznat iseljenik je arhitekta i slikar Slobodan Lale Janjich, Beogradjanin, koautor TV tornja na Avali i palate “Politika”. U Karakasu se nalazi druga Srpska pravoslavna crkva na tlu Juzne Amerike. Taj hram Sveti D jordje sagradili su bracha Radisa i Boro Ivanich, emigranti iz Ogara u Sremu. Raisa Ivanich, supruga Radisina, danas je kljucar crkve, a i predsednik Kola srpskih sestara u Venecueli. U ovoj zemlji medju nasim ljudima koji su imali dobre veze sa Srbijom, nalaze se i Zeljko Jakovljevich, Stevan Kasich i Bimo Mandich.

Meksiko

Srpsku koloniju u Meksiku cini pedesetak porodica, koje su tu dosle po raznim osnovama, a najvise njih po potrebi sluzbe. Tako se u Meksiko Sitiju obreo i glumac Branimir Zogovich, koji je bio profesor na Meksickom univerzitetu, a potom broker i trgovac lekovima, vlasnik casopisa “Euromaske”. U Meksiku su svoje utociste nasli i Nikola Nik Petrovich, predsednik Sabora srpskog ujedinjenja, kao i Bora Milutinovich, trener fudbalske reprezentacije. UMeksiku se, kao uspesni Srbi, pominju i bracha Pavlovich, por eklom iz Boke Kotorske. Jedan iz porodice Pavlovich bio je i guverner provincije. Danas ima oko 30 domachinstava Pavlovich (Misovich, 1993). Isto tako, pominju se porodice Gabelich (iz Boke Kotorske), Bulajich iz Niksicha i Petrovich iz Uzica.

Paragvaj

Prema konzularnim podacima SFRJ, jugoslovenska kolonija u Paragvaju imala je oko hiljadu clanova, iako je bila stara vise od sto godina. Medju njima je bilo do dve stotine srpskih iseljenika, ciji su preci jos 1889. godine bili clanovi Slavjanskog drustva uzajamne pomochi, a koji su avgusta 1988. osnovali udruzenje Jugoslovena u Paragvaju. Potpredsednik ove asocijacije je bio Blas Sapini, Srbin iz Bosne. U Paragvaju su postojala jos cetiri jugoslovenska kluba, ali su oni vremenom pasivizirali svoj rad.

Ostale zemlje Juzne Amerike su naseljavane u isto vreme kad i Argentina, Cile, Urugvaj i Brazil, samo u manjem broju. Na primer, u Kolumbiji se pominje ing. Dejan Radulovich (rodom iz Subotice), profesor na Univerzitetu u Bogoti, a u Panami Alfred Petrovich (Hercegovac).

serbiosunidos/Text iz knjige srpskih migracija